Η έννοια του ψυχικού τραύματος έχει αποτελέσει βασικό πεδίο διερεύνησης στην ψυχολογία και την ψυχοθεραπεία ήδη από τις απαρχές του 20ού αιώνα. Ειδικότερα, η σύνδεση μεταξύ τραυματικών εμπειριών και της διαμόρφωσης βασικών ψυχικών δομών –γνωστικών, συναισθηματικών και σχεσιακών– αποτελεί θεμέλιο για πολλές σύγχρονες θεραπευτικές προσεγγίσεις. Στο πλαίσιο αυτό, η έννοια των «σχημάτων» (schemas) προσφέρει ένα ιδιαίτερα χρήσιμο θεωρητικό εργαλείο για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο το τραύμα επηρεάζει τον τρόπο αντίληψης, σκέψης και σχέσης με τον εαυτό και τους άλλους.
Η Θεραπεία Σχημάτων και οι Ρίζες των Δυσπροσαρμοστικών Σχημάτων
Ο Jeffrey Young (Young et al., 2003) εισήγαγε τη Θεραπεία Σχημάτων ως εξέλιξη της Γνωσιακής Θεραπείας, εστιάζοντας σε πιο χρόνιες και βαθιές μορφές ψυχοπαθολογίας. Σύμφωνα με τον Young, τα Πρώιμα Δυσπροσαρμοστικά Σχήματα (Early Maladaptive Schemas) είναι ευρύτερες γνωστικές και συναισθηματικές δομές που δημιουργούνται στην παιδική ηλικία, συνήθως ως απάντηση σε επανειλημμένες ματαιώσεις βασικών συναισθηματικών αναγκών.
Αυτά τα σχήματα προκύπτουν συχνά από τραυματικά γεγονότα, όπως η απόρριψη, η παραμέληση, η κακοποίηση ή η απώλεια, και οργανώνονται γύρω από βασικές πεποιθήσεις όπως «είμαι ανεπαρκής», «δεν αξίζω αγάπη», ή «ο κόσμος είναι επικίνδυνος». Τα σχήματα αυτά έχουν ιδιαίτερα ανθεκτικό χαρακτήρα και αναπαράγονται με τη μορφή μοτίβων στη ζωή του ατόμου, συχνά με αυτο-υπονομευτικό τρόπο (Young et al., 2003).
Το Τραύμα ως Μηχανισμός Διαμόρφωσης Σχημάτων
Η κλινική και θεωρητική βιβλιογραφία συμφωνεί πως οι τραυματικές εμπειρίες, ιδίως όταν είναι πρώιμες, επαναλαμβανόμενες ή διαπροσωπικές, συμβάλλουν καθοριστικά στη διαμόρφωση των σχημάτων (Beck, 1967; Young et al., 2003). Οι εμπειρίες αυτές εσωτερικεύονται όχι μόνο ως αναμνήσεις, αλλά ως μόνιμες αντιλήψεις για τον εαυτό, τους άλλους και τον κόσμο.
Για παράδειγμα:
- Ένα παιδί που υφίσταται συνεχώς συναισθηματική παραμέληση ενδέχεται να δημιουργήσει το σχήμα της συναισθηματικής στέρησης, δηλαδή την πεποίθηση ότι κανείς δεν θα του προσφέρει στοργή και κατανόηση.
- Η κακοποίηση από πρόσωπα κύρους μπορεί να δημιουργήσει σχήματα αποτυχίας, εξευτελισμού ή δυσπιστίας/κακομεταχείρισης.
Αυτά τα σχήματα διαμορφώνουν ένα είδος εσωτερικού χάρτη που καθοδηγεί την αντίληψη, τη συμπεριφορά και τις διαπροσωπικές επιλογές του ατόμου – πολλές φορές με καταστροφικά αποτελέσματα.
Προσέγγιση από τη Θεωρία του Δεσμού
Η Θεωρία του Δεσμού (Attachment Theory) του John Bowlby (1969) προσφέρει μια εναλλακτική –αλλά συμπληρωματική– προσέγγιση, περιγράφοντας πώς τα πρόωρα τραύματα στις σχέσεις φροντίδας διαμορφώνουν εσωτερικά μοντέλα σχέσης. Αυτά τα «μοντέλα» λειτουργούν ανάλογα με τα σχήματα και περιλαμβάνουν πεποιθήσεις όπως «δεν αξίζω αγάπη» ή «οι άλλοι είναι απρόβλεπτοι και επικίνδυνοι».
Τα εσωτερικά αυτά μοντέλα επηρεάζουν βαθιά τις ενήλικες σχέσεις, και η επαναβίωση του τραύματος μπορεί να ενεργοποιεί δυσπροσαρμοστικά σχήματα που οδηγούν σε αναπαραγωγή τραυματικών εμπειριών (Bowlby, 1969).
Νευροβιολογία του Τραύματος και Σχηματοδόμηση
Ο Bessel van der Kolk (2014) επισημαίνει πως το τραύμα δεν αποθηκεύεται μόνο γνωστικά, αλλά και σωματικά και νευρολογικά. Τα τραυματικά βιώματα δημιουργούν σταθερές, αυτόματες νευρωνικές διαδρομές που λειτουργούν ως «προ-συνειδητά σχήματα» και επηρεάζουν την αντίδραση σε μελλοντικά ερεθίσματα.
Αυτές οι νευρωνικές καταγραφές μοιάζουν με γνωστικά σχήματα, αλλά λειτουργούν σε πιο σωματικό και ενστικτώδες επίπεδο: φόβος, πάγωμα, αποφυγή, υπερεπαγρύπνηση – όλα ενεργοποιούνται ως μέρος του «σώματος που θυμάται» (van der Kolk, 2014).
Τραύμα, Ταυτότητα και Σχήματα: Η Συμβολή της Judith Herman
Η Judith Herman (1992) προσθέτει μια σημαντική οπτική για το σύνθετο τραύμα (complex trauma) και την κατάρρευση της αίσθησης ταυτότητας. Το χρόνιο τραύμα διαβρώνει τη συνοχή του εαυτού και παράγει σχηματοποιημένες εσωτερικές αφηγήσεις που επαναλαμβάνουν την εμπειρία του εξευτελισμού ή της αβοηθησίας. Έτσι, η ταυτότητα του τραυματισμένου ατόμου διαμορφώνεται μέσα από σχήματα που στηρίζονται στη ντροπή, την ενοχή και τον φόβο (Herman, 1992).
Ψυχαναλυτικές και Διϋποκειμενικές Προσεγγίσεις
Ο Donald Kalsched (1996) προσεγγίζει το τραύμα μέσα από την ψυχαναλυτική σκοπιά, περιγράφοντας πώς ο εσωτερικός κόσμος οργανώνεται αμυντικά γύρω από σπασμένα τραυματικά σημεία. Οι εσωτερικές φαντασιώσεις, τα σύμβολα και οι άμυνες λειτουργούν ως μορφές «σχηματοδότησης» που προσπαθούν να προστατέψουν την ψυχή από την πλήρη αποδιοργάνωση. Το ψυχικό τραύμα έτσι γίνεται δημιουργός – αλλά και δεσμοφύλακας – ψυχικών σχημάτων (Kalsched, 1996).
Επίλογος
Η βιβλιογραφία δείχνει με συνέπεια ότι το τραύμα αποτελεί πυρηνικό παράγοντα στη δημιουργία δυσλειτουργικών ψυχολογικών σχημάτων, τα οποία επηρεάζουν διαρκώς τη ζωή του ατόμου. Είτε μέσω γνωστικών μοτίβων, είτε μέσω σωματικής μνήμης, είτε μέσα από διαπροσωπικές αναπαραστάσεις, το τραύμα εγκαθίσταται ως φίλτρο αντίληψης και δράσης.
Η θεραπευτική διαδικασία στοχεύει, συνεπώς, όχι μόνο στην κατανόηση αυτών των σχημάτων, αλλά και στην αποδόμησή τους και την επανανοηματοδότηση της εμπειρίας μέσα από τη σχέση, τη φροντίδα και τη νοηματοδότηση.
Βιβλιογραφία
- Beck, A. T. (1967). Depression: Clinical, experimental, and theoretical aspects. Harper & Row.
- Bowlby, J. (1969). Attachment and loss: Vol. 1. Attachment. Basic Books.
- Herman, J. L. (1992). Trauma and recovery. Basic Books.
- Kalsched, D. (1996). The Inner World of Trauma: Archetypal Defenses of the Personal Spirit. Routledge.
- van der Kolk, B. A. (2014). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. Viking.
- Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Schema therapy: A practitioner’s guide. Guilford Press.